“Dengbêjî,

                Ez qala dengbêjên xwe bikim ji we re. Erê, dengbêj, dengbêjên min, dengê dengbêjên min, kelama wan, zimanê wan. Ez qala van bikim ji we re. Lêbelê berî destpêkirina vegotina dengbêjên min pêşiyê ez diyar bikim ku dengbêj çi ye, kî/ê ye, çi diafirîne.

                Di Kurdiya ku zimanê min ê zikmakî ye, de deng tê wateya ses*. Bêj jî yê/a ku şikil dide deng, yê/a ku deng derdixe ye. Yê/a ku deng şên dike ye, yê/a ku deng dike zindî ye. Hosteyê/a ku deng ji xwe re kiriye pîşe ye, mirovê/a ku mekanê wî/ê bûye deng e.

                Dengbêj, yê/a ku bêhn û jîn dide deng e.

                Dengbêj, yê/a ku deng dike kelam, dike kilam e.

                Dengbêj, yê/a ku dibêje, yê/a ku vedibêje ye.

                ‘Eynî mîna Homerosê dengbêjê yekem ê wêjeya nivîskî. ‘Eynî mîna gotina Homerosê hosteyê gotinan ê yekem, a ku wî dema dest bi Îlyadayê kiribû gotibû; “Bibêje, Xwedawend, hêrsa Akhîlleûsê kurê Peleûs bibêje. Ji Akhayan re êşên li dû hev ew hêrsa ku qehr dike anî,  pirr canên mezin ên egîdan wî avêt Hadesê, laşên wan xiste êm ji guran re, ji çivîkan re…”

                Bibêje xwedawend, xwedawenda Homerosê dengbêj ê kor bibêje… Ango deng bîne ziman, bêhn bide deng, deng bike kelam, rîtim bide deng. Û Aoîdos, Aoîdosên ku Homeros bi hezkirinî qala wan dike. Ango xwediyê deng, yê ku deng dike kelam, yê ku dibêje; yê ku deng, kelamê ji xwe re dike pîşe; yê ku bi deng ve dibe yek, yê ku deng, kelamê ji xwe re dike jîn. Ango xwedawend; Moûsa, Mnemosînes; xwedawenda parêzvana hiş, ya fikir, ya bîrê; xwedawenda nîşana afirîneriyê.

                Ango dengbêj; yê/a ku dibêje, yê/a ku gotinê dinexşîne, yê/a ku bîrê zindî dihêle, heta yê/a ku bi xwe bîr e.

                Lêbelê terîfa dengbêj ne bi tenê evqas e, evqas (gotin) ji bo terîfkirina degbêjekî/ê êpê kêm e; dengbêj yê/a ku tenê şikil dide deng, yê/a ku tenê wî dibêje nîn e, di heman demê de yê/a ku deng dike stran, dike muzîk e jî. ‘Eynî mîna xwedawenda Homeros: Bibêje, xwedawend. Ango wek stran, wek kilam, bi rîtimekê ve, bi meqamekê ve, bike muzîkekê û bibêje. Bibêje, hêrsê bibêje, hêrsê bigihîne guhdaran, kelamê mîna moriyekê rêz bike, mîna ku gewherfiroşek elmasê dinexşîne, kelamê binexşîne, bi şikilê gotinê ve kelamê xurt bike, kelamê bike kilam û herwiha deng li dilê, li ruhê guhdaran bike.

                Erê, dengbêj, ango xwedawenda Homeros. “xwedawend”a ku şikil û rîtim, jîn û hest dide deng; ya ku bi dil û canê xwe ve kelamê, peyvê terbiye dike, wan coş dike, hêzeke ku teselî dike, ya ku wan dike çavkanî...

                Va ye dengbêj ev e; zimanek e ji mirov re, ji mirovahiyê re; deng e, nefes e ku nasnameyê, dîrokê, xwebûnê, bîrê dide; çavkanî ye ku mirov, mirovahiyê, vebêjeya mirovî, çax bi çax, dem bi dem, dike çemekî bênavber.

                Dengbêj; hosteyê/a pênûsê, yê/a kilamê.”

*Bi Tirkî ye, ‘deng’ e.

*

                "Dengbêjlik

                Size dengbêjlerimi anlatayım. Evet, dengbêj, dengbêjlerim, dengbêjlerimin sesi, kelamı, dili. Bunları anlatayım size. Ancak dengbêjlerimi anlatmaya başlamadan önce ilkin dengbêjin ne olduğunu, kim olduğunu, ne yarattığını belirteyim.

                Anadilim Kürtçede deng sestir. Bêj ise sese biçim verendir, sesi söyleyendir. Sese ruh kazandıran, sesi canlı hale getirendir. Sesi meslek edinmiş usta, mekanı ses olmuş insandır.

                Dengbêj, sese nefes ve yaşam verendir.

                Dengbêj, sesi kelam, kılam, müzik haline getirendir.

                Dengbêj, söyleyendir, anlatandır.

                Tıpkı yazılı edebiyatın ilk dengbêji Homeros gibi. Tıpkı ilk söz ustası Homeros’un İlyada’ya başlarken söylediği gibi; Söyle, tanrıça, Peleusoğlu Akhilleus’un öfkesini söyle. Acı üstüne acıyı Akhalara o kahreden öfke getirdi. Ulu canlarını Hades'e attı nice yiğitlerin, gövdelerini yem yaptı kurda kuşa...

                Söyle tanrıça, kör ozan Homeros'un tanrıçasını söyle... Yani sesi dile getir, sese nefes ver, sesi kelam haline getir, sese ritm ver. Ve Homeros'un severek sözünü ettiği Aoidos, Aodioslar. Yani sesin sahibi, sesi kelam haline getiren, söyleyen; sesi, kelamı meslek edinen; sesle bir olan, sesi, kelamı yaşam haline getiren. Yani tanrıça; Mousa, Mnemosines; aklın, düşüncenin, belleğin koruyucusu, kollayıcısı tanrıça; yaratıcılığın simgesi tanrıça.

                Yani degbêj; söyleyen, sözü nakşeden, belleği canlı, diri tutan, hatta bellek olan.

                Ancak dengbêjin tanımı sadece bu kadar da değil, bu kadarı bir dengbêji tanımlamak için oldukça eksik; dengbêj, sadece sese biçim veren, onu söyleyen değildir, aynı zamanda sesi stran, müzik haline getirendir de.Tıpkı Homeros'un tanrıçası gibi: Söyle, tanrıça. Yani stran, kılam olarak, bir ritm, bir makam eşliğinde, bir müzik haline getirerek söyle. Söyle, öfkeyi söyle, öfkeyi dinleyiciye ulaştır, kelamı bir inci gibi dizerek, bir kuyumcunun elması işlemesi gibi, kelamı işleyerek, söyleyiş biçimiyle kelamı güçlendirerek, kelamı kılam haline getirerek dinleyicinin yüreğine, ruhuna hitap et.

                Evet, dengbêj, yani Homeros’un tanrıçası. Sese biçim ve ritim, yaşam ve duygu veren; kelamı, sözcüğü gönül ve yüreği ile terbiye eden, coşturan, teselli eden bir güç, bir kaynak haline getiren “tanrıça…"

                İşte dengbêj bu; insana, insanlığa bir dil; kimlik, tarih, benlik, bellek veren ses, nefes; insanı, insanlığı, insani anlatıyı, çağlar boyu, zamanlar boyu, kesintisiz bir çağlayan haline getiren kaynak.

                Dengbêj; kalem ustası, kılam ustası.”

Mehmet Uzun
[Wergera Ji Tirkî/Türkçe'den Çeviri: Kamuran Demir]